Trump en Europa

Herman Schaper is hoogleraar Vrede, Recht en Veiligheid aan Universiteit Leiden en voormalig permanent vertegenwoordiger bij de NAVO in Brussel en VN in New York.

Welke gevolgen zal het aantreden van Donald Trump als president van de Verenigde Staten voor Europa hebben? Zowel in de VS als in Europa is het antwoord veelal : “Ik zou het niet weten. Het kan alle kanten op gaan”. Toch vallen wel enige lijnen in Trumps uitspraken te ontdekken, waarvan dan in de praktijk zal moet blijken in hoeverre die inderdaad gevolgd zullen worden.

Voor Trump is de eerste prioriteit een binnenlandse: de Amerikaanse economie in een hogere versnelling brengen en de export van banen naar andere landen tegen gaan. Vrijhandel is uit den boze, protectionisme het nieuwe motto. Dit alles onder de banier “the United States first”.

China, Europa en Rusland

China is daarbij het grootste probleem voor de VS. Trump heeft de Chinezen meermalen uitgemaakt voor “cheaters”(oplichters) en “manipulators” van de international handel. Zoals Wilbur Ross, Trump’s kandidaat voor minister van Handel het zei: “China is both the biggest trade cheater and the country with which the US runs its largest deficit”. Trumps telefoongesprek met de President van Taiwan geeft aan dat hij druk op China zal willen zetten.

De verhouding van de VS met Europa is een andere, en wordt meer door veiligheidsoverwegingen bepaald. De laatste jaren heeft het Rusland van Poetin zich steeds krachtiger gediend als de uitdager van de VS, allereerst in Europa. Maar anders dan het geval is met China lijkt Trump Rusland eerder als een mogelijke partner dan als een feitelijk probleem te zien. De VS is naar zijn mening al jaren militair “overstretched” en ontspanning in de verhouding met Rusland, die ook mogelijkheden biedt op economisch vlak is voor hem aantrekkelijk.

De benoeming van de president-directeur van Exxon Mobile, Rex Tillerson, die veel ervaring heeft in onderhandelingen met Rusland en een goede relatie heeft met Poetin, lijkt ook aan te geven dat het ontwikkelen van een nieuwe verhouding met Rusland, waarbij economische overwegingen de voorrang krijgen boven veiligheidspolitieke, een van Trumps eerste prioriteiten zal zijn.

“Deal”

Tegelijkertijd gaat de band met Europa Trump minder aan het hart dan het geval was bij alle eerdere Amerikaanse presidenten na de Tweede Wereldoorlog. Hij ziet het Atlantisch Bondgenootschap - net zoals hij bij vele andere onderwerpen doet- als een “deal” waarbij de mate van betrokkenheid van de VS bij de Europese veiligheid af hangt van de inspanningen van de Europeanen zelf op het gebied van de defensie. “Meer voor meer, minder voor minder” om het beginsel te citeren dat Nederland zelf toepast in onze samenwerking met ontwikkelingslanden die naar onze mening meer binnenlandse hervormingen moeten doorvoeren.

De combinatie van kritiek op de NAVO-bondgenoten en positieve opmerkingen over Poetin hebben geleid tot speculaties over een afspraak tussen Rusland en de VS over wederzijdse invloedssferen in Europa. Om een voorbeeld te geven waaraan dan gedacht kan worden het volgende scenario: de VS accepteert dat Oekraïne tot de Russische invloedssfeer behoort, en beëindigt de economische sancties ingesteld na de annexatie van de Krim.

Economische samenwerking is het nieuwe motto. Het Bondgenootschap belooft bovendien dat Oekraïne en Georgië geen lid van de NAVO zullen worden, en dat de recente versterking van de militaire presentie van de Bondgenoten in Midden- en Oost-Europa terug zal worden gedraaid. Dit dan in ruil voor bijvoorbeeld een Russische belofte geen poging te zullen ondernemen de Baltische staten weer onder controle van Moskou te krijgen.

Dergelijke scenario’s gaan overigens meestal voorbij aan de vraag wat de bevolkingen van de betroffen landen en zelf van vinden. Bijvoorbeeld in Oekraïne heeft de bevolking duidelijk gekozen voor een op de EU- en niet op Rusland gerichte koers. Hoe dan ook zal een “deal” over invloedssferen tussen de VS en Rusland tot grote spanning leiden tussen de VS en de landen in Midden- en Oost-Europa, maar ook in Duitsland, het VK en Frankrijk die een centrale rol zullen willen blijven spelen op het gebied van de veiligheid van Europa.

Van Parijs tot Iran

Daarnaast dienen zich dan een aantal belangrijke internationale onderwerpen aan waar Trump’s stellingname rechtstreeks tegenover die van de EU (en Obama) staat, zoals zijn voornemen het klimaatakkoord van Parijs en het akkoord over het Iraanse nucleaire programma op te zeggen. Overigens zal Trump in beide gevallen deze koerswijziging allereerst door de Senaat moeten loodsen, wat nog niet een gelopen race is.

Niet zo lang geleden zou Trump’s afwijzing van vrijhandel ook tot spanningen met Europa aanleiding hebben gegeven, maar nu het de Europese landen zelf zijn die TTIP, het Trans-Atlantic Trade and Investment Partnership (TTIP), hebben afgeschoten, is dit onderwerp minder brandbaar. Zorgen over Amerikaans protectionisme blijven daarbij nog wel bestaan, maar ook op dit punt is nu allereerst de vraag waar Trump op zal inzetten.

Een volgend eventueel geschilpunt is dat Trump zijn eigen revolutie tegen de gevestigde orde ten voorbeeld lijkt te willen stellen aan Europa, getuige bijvoorbeeld zijn verwelkoming van de Britse exit uit de EU. Maar ik neem toch aan dat hij niet zover zal willen gaan om bijvoorbeeld Marie Le Pen of Geert Wilders expliciet aan de Europese kiezers zal willen aanraden als de beste keuze.

Het helpt dan overigens niet als de voorzitter van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker, Trump afdoet als een onwetende onbenul met uitspraken als "We moeten hem leren wat Europa is en hoe de Unie precies werkt. Ik denk dat we twee jaar verliezen voordat hij voldoende kennis heeft opgedaan."

Gedeelde waarden

Dit leidt tot mijn laatste punt: de verhouding tussen Europa en de VS is de laatste 75 jaar niet alleen gebouwd op gedeelde veiligheidsbelangen, maar evenzeer op gedeelde waarden als democratie, rechtsstaat, non-discriminatie en mensenrechten. De interpretatie van die beginselen zoals in de grote meerderheid van de Europese landen en in de VS vormgegeven, wordt niet alleen in de VS maar ook in Europa in toenemende mate betwist. De verkiezingen volgend jaar in Frankrijk, Duitsland en Nederland zullen aangeven in hoeverre dit politiek doorwerkt.

Het totaalbeeld overziend lijkt mij de uitspraak gerechtvaardigd van een van onze gesprekspartners bij een recent bezoek aan Washington van de Noord-Atlantische Assemblee (het NAVO “parlement”): ‘At this moment we are in a very dangerous situation. The liberal-democratic order is teetering on the brink'.